SGTT.VN – Khởi thuỷ, làng biển Đề Gi là một khu rừng rậm, trải dài ven biển, từ Gành cho đến Chánh Oai, qua Cát Tiến. Gia phả của dòng họ Nguyễn còn ghi rõ: người lập làng là vị quan đại thần của chúa Trịnh. Vì phạm tội với chúa mà phải trốn vào Nam cùng với những người thân tín. Tới vùng biển này, thấy sau lưng là núi, trước là biển, liền dừng lại lập làng. Sau này, chúa Nguyễn Ánh trên đường bôn tẩu sang Xiêm La (Thái Lan ngày nay), có ghé lại vùng biển này, vô tình đào vài tấc cát ven đầm đã thấy nước ngọt nên mới đặt tên là Đạm Thuỷ, còn trước đó, người dân gọi là đầm Đề Gi.
 Gỏi cá mai – đặc sản của làng biển Đề Gi. Ảnh: Minh Phúc
|
Từ Biển Đông, muốn vào đầm Đạm Thuỷ phải qua cửa biển Đề Gi. Sách Đại Nam nhất thống chí có nhắc đến cửa biển này: “… rộng 11 trượng, thuỷ triều lên sâu sáu thước, thuỷ triều xuống sâu bốn thước. Phía tây có đầm Đạm Thuỷ, thuyền buôn thường đỗ ở đây…”
Không chỉ có cá mai
Đề Gi chẳng có nghĩa gì cả và chẳng ai biết cái tên làng ấy có từ bao giờ. Ông Nguyễn Văn Tri, chủ tịch xã Cát Khánh cho biết thêm, ngoài tên Đề Gi, làng biển này còn có một tên khác: JéJi. Cuối thế kỷ 19, người Pháp lập một trạm thu thuế muối đặt tên là JéJi, có lẽ ghi âm từ “Đề Gi” mà ra. Trạm thuế quan này kiểm soát toàn bộ vùng muối Đề Gi. Nước trong đầm Đề Gi mặn chằng nên hạt muối to và trắng. Sau ngày giải phóng, từ chợ Gành xuôi về Ngãi An, hai bên đường chỉ thấy những ruộng muối… Mấy năm sau này, ruộng muối hẹp dần, nhường chỗ cho ao nuôi đặc sản cá mú, cá chua… nhưng theo lời ông Tri, “Đề Gi vẫn là vùng muối lớn nhất tỉnh Bình Định, lớn hơn cả vùng muối Hà Ra, Phú Thứ bên xứ Phù Mỹ. Còn về chất lượng, muối Đề Gi ngon hơn cả muối Sa Huỳnh, Cà Ná…”
Cứ cuối tuần, ông Phan Thanh Tâm (kỹ sư xây dựng) ở thành phố Quy Nhơn về Đề Gi ăn món gỏi cá trỏng. Gần đây, người ghiền gỏi cá lại thích cá mai hơn vì thịt giòn và ngon hơn cá trỏng. Nước chấm đậm đà làm gỏi cá mai ở đây “bốc” hơn. Có ông bạn sành ăn, đã từng ăn gỏi cá mai nhiều nơi, thừa nhận “gỏi cá mai Đề Gi ngon nhất nước. Con cá mai ở đây múp không chịu nổi”. Cá mai được bắt trong đầm Đề Gi mà chẳng cần đi đâu xa. Ước chừng, mỗi ngày, ngư dân đánh khoảng hai tạ cá mai, bán cho quán để làm gỏi. Tuỳ mùa mà giá khác nhau, thường giá từ 50.000 – 70.000đ, lúc khan hiếm bán với giá 100.000đ một ký. Những ngày cuối tuần, làng biển Đề Gi rộn ràng với những chiếc xe hơi từ Phù Cát, Quy Nhơn… về ăn gỏi cá mai với giá 25.000đ/dĩa (khoảng chừng 20 con). Ở Sài Gòn, muốn ăn gỏi cá mai cũng không quá khó. Chỉ cần gọi điện, chủ quán ướp cá trong thùng đá, gập ghềnh trên quốc lộ 1 khoảng 12 tiếng đồng hồ là có cá để ăn.
| Muốn đến làng biển Đề Gi, từ Quy Nhơn, chạy dọc theo đường ven biển Nhơn Hội, khoảng 54 cây số. Còn theo quốc lộ 1, tới ngã ba Chợ Gồm, quẹo phải, ngót nghét 70 cây số. Cho đến bây giờ, chẳng ai hiểu vì sao làng biển ấy lại được mang tên Đề Gi khi mà địa danh này là tên gọi chung của cả một vùng đất gồm năm xã của hai huyện Phù Cát và Phù Mỹ (thuộc tỉnh Bình Định). Có lẽ, vì làng nằm ngay cửa biển. |
Ở làng biển này còn có những đặc sản, như cá chua, cá bống mú, cá hồng, sò huyết, lịch huyết… Cũng là những loại cá như những miền biển khác nhưng không hiểu sao, chúng lớn lên ở đầm Đề Gi lại ngon, ngọt và thơm hơn. Nhiều thực khách sang trọng nhưng vẫn thích cách ăn “nhà quê”: luộc hay nướng rồi cuốn bánh tráng, rau sống, chấm nước mắm nguyên chất ngai ngái, chêm với rượu đế Đồng Lâm (cách Đề Gi vài cây số)…
Đề Gi còn nổi tiếng với nghề làm nước mắm, cụ Dệt, nay đã 98 tuổi kể rằng, từng đoàn ghe bầu dong buồm chở nước mắm Đề Gi ra Huế tiến cho triều đình nhà Nguyễn. Còn gần đây, cứ đến tết dương lịch, ông Tri phải mua cả trăm lít nước mắm tặng mấy người bạn ở Quy Nhơn vì nước mắm Đề Gi “đã ăn sẽ khó quên”! Cũng là con cá nục, cá cơm, cá lồ ồ, cá hố, cá sơn, cá thu, cá bạc má, cá ngân… nhưng khi làm mắm ở Đề Gi, mắm lại có vị khác, mùi khác. Người dân ở đây tự hào, nước mắm hay con mắm làm ở Đề Gi ngon hơn những vùng khác là nhờ muối Đề Gi mặn hơn muối ở những vùng khác!
 Cảng cá Đề Gi. Ảnh: Uyên Thu
|
Muối mặn cho sản vật tuyệt hảo
Các loại mắm Đề Gi, tuỳ theo mùa mà chọn cá. Cá rửa sạch, trộn đều với muối theo công thức “ba cá một muối”. Để chờ ráo “nước máu”, rồi bỏ vào thạp, sau đó bịt kín, ủ từ bốn đến sáu tháng tuỳ theo loại cá. Thời gian ủ càng lâu càng ngon nhưng không quá một năm vì sợ mắm “xẵng” (đắng). Muốn ăn nước mắm đục, dùng vải mùng lược bỏ xác mắm, chỉ còn nước, chắt vào chai. Còn làm nước mắm trong, quậy đều thùng mắm, dùng vải mùng lược xác mắm nhiều lần. Sau đó dang nắng từ năm tới mười ngày, khi nước mắm chuyển sang màu vàng trắng là ăn. Nước mắm trong tinh chế theo kiểu “gia truyền” có mùi ngai ngái, màu sắc chẳng lấy làm sang. Đã nước mắm phải mặn nhưng nước mắm Đề Gi lại “mặn êm”.
Đến bây giờ vẫn chưa thấy ai đứng ra đăng ký thương hiệu cho nước mắm Đề Gi. TS Nguyễn Thanh Bình (ĐH Luật TP.HCM), một người con của làng biển này, trăn trở: “Muốn giữ được uy tín của nước mắm Đề Gi, không thể sản xuất theo kiểu công nghiệp được mà phải sản xuất thủ công. Nhưng sản xuất thủ công thì phải có cách đáp ứng số lượng cho nhu cầu thị trường. Muốn gì cũng phải đăng ký thương hiệu trước”. Hỏi chuyện, ông Tri ước đoán mỗi năm Đề Gi sản xuất chừng vài ngàn lít nước mắm theo “công nghệ cổ truyền” để ăn và để tặng!
Năm 1994, làng biển Đề Gi tan tác vì khai thác titan. Bãi cát cuối làng là nơi chơi đùa của lũ trẻ trong xóm bỗng dưng bị cày xới, lục tung để tìm một thứ bùn đen mà sau này người dân trong làng mới biết đó là titan. Cát bay mù mịt. Những chuyến xe chở titan xé nát con đường cái quan giữa làng. Cuộc sống nhộn nhịp hơn, ồn ào hơn, phá vỡ nhịp sống quen thuộc hàng trăm năm nay của một ngôi làng biển. Năm ngoái, công ty liên doanh khai thác khoáng sản Việt Nam – Malaysia hết hạn khai thác. Để lại những vệt cát nham nhở, những gốc dương xiêu vẹo.
Cách đây ba năm, 200ha của khu khai thác titan đã được quy hoạch để xây dựng trung tâm nhiệt điện Sài Gòn – Nhơn Hậu với công suất thiết kế 2.400MW. Đây là dự án của công ty Tân Tạo (TP.HCM). Theo kế hoạch của nhà đầu tư, năm 2013 sẽ khởi công. Nhìn thấy trong tương lai hiện lên một nhà máy nhả khói đen kịt trong không gian xanh ngắt của trời và biển! Mà cũng có thể sẽ không có điều đó. Lạy trời…
Trọng Hiền
Xứ Nẫu 
Không chỉ ngon ở gỏi cá Mai và nước mắm, Đề gi còn đẹp bởi những cánh đồng muối, được một nhạc sĩ của tỉnh Bình Định viết lời của bài hát: HẠT MUÔI ĐỀ GI:
Trông như một vườn hoa trắng
Nở trên đất biển quê mình
Lung linh như ngàn tia nắng
Muối đây là tình em đó anh!
Mong các bạn Xứ nẫu có dịp về Đề gi để thưởng thức món ăn ngon và ngắm cảnh đẹp!
Chu cha! thằng tui dốt đặc cán mai ! mà Rong Biển chơi xổ ăn lê với ăn táo ở đây thằng tui đọc sao nhứt con mắt quá à….làm tui phải kiu thằng Doremon nó dịch dùm hỗng biết có phải dzầy không hè….
ありがとう！あなたに話してニース。あなたはTIECラットをNhung良い人です！後で私達が別のチャンスを（別の記事についての）があるとき。重ねてお礼申し上げます。
Cám ơn bạn! bạn nói chuyện rất hay, bạn là một người tốt, nhưng rất tiếc! chúng ta sẽ gặp lại trong một cơ hội khác { một bài viết khác } một lần nữa cám ơn bạn…
Don`t speak english here !
HI HI …I don’t understand ! hi hi I can’t speak English ! Please speak Vietnamese ! hi hi hi
Thoi cung ly chuc mung nam moi nhe
hic hic minh khong an nguoi khac chung an thui!
Nhìn thấy trong tương lai hiện lên một nhà máy nhả khói đen kịt trong không gian xanh ngắt của trời và biển! Mà cũng có thể sẽ không có điều đó. Lạy trời…
Chào Trọng Hiền
Lạy trời…Ô nhiễm môi trường….Người xưa vì phạm tội mà trốn vào Đế Gi lập làng, được thiên nhiên dung nạp ưu ái, ngày nay biết tìm đâu một chốn trong lành.
Chỉ cần 1 dĩa gỏi trộn 4 con cá “mốt” và nữa thùng dầu xanh là thằng Nô tui với Mém Ruột dzà LMT cho chó ăn chè rầu….lấy đâu mà tiệt chủng được….! có đúng dzẫy hông mấy khứa….!
NONITA ui, chừng nào có cá ” bữa kia”, nhớ cho tui ké (phá mồi)!
Khi nào về Qui nhơn , Nị sẽ đi ăn gỏi cá mai Đề Gi , nghe tả thèm quá hè !
Nếu không có dịp về Đề Gi, Qui Nhơn ăn gỏi cá mai. Để Rong giới thiệu một cái quán nhỏ chuyên bán gỏi cá (ngon nhất ở VN). Cái quán đó nằm ngay đối diện (băng qua đường) khi Nị đi xuống từ Tháp Bà Ponagar ở Nha Trang.
Trời ! Tưởng giới thiệu chỗ nào gần nhà Nị đang ở chứ giới thiệu tận Nha Trang thì Nị …pó chân .com Rong Biển ui !
Nị chỉ đi được Qui Nhơn thui mà ! hi hi …
Thì để đó khi có dịp đi chơi Nha Trang. Dậy mà Rong tưởng Nị ở tới tận Hà Nội chứ. Để Rong bói cho Nị một quẻ đầu năm nhé. Có thể tháng tới, tháng nữa hay năm nữa,… Nị sẽ đi chơi Nha Trang và Đà Lạt đó.
Biết khi nào mà Nị mới đi được ! Nị bị ” ủ tờ ” rùi ! Nị chỉ có lang thang trên ” mạng” thâu Rong Biển à ! Tậu Nị hông ?! Bói trật lất hè !
Nói dzậy chớ nếu mà Rong Biển dzô đây là Nị sẽ chở Rong Biển đi …lòng dzòng chừng nào Rong Biển chóng mặt thì stop ! he he …
Cảm ơn bài viết của Trọng Hiền@SàiGònTT. Hôm nào có dịp sẽ ghé thăm tòa báo. Theo Rong, SGTT là một tờ báo viết nhiều bài hay nhất về Biển ở VN.
Ăn kiểu nầy cá mai sẽ tuyệt chủng. Phải cấm bắt mùa cá đẻ…
Chờ Tết Congo đi Cumi. Đề nghị xưa như trái đất. VN đó chứ không phải Japan or Singapore đâu. Cảm ơn lời đề nghị tốt, tặng Cumi 2 dĩa gỏi cá mai.
@ Theo cumi, khi nào hết cá mai sẽ có lịnh cấm (sic). Viết bài về cá mai cũng như những “đặc sản” khác là ok nhưng vô tình tác giả đã “giúp” các loài như cá mai sớm biến mất (trong bài không có chữ nào cảnh báo chuyện nầy). Còn nhà máy nhiệt điện “nhả khói”, tác giả không cho biết nhà máy sử dụng công nghệ nào mà khói mù mịt, đốt than đá hay khí tự nhiên? Theo tôi, bài báo có những chỗ “lủng” về nghiệp vụ.
Bài viết chỉ giới thiệu “Về Đề Gi ăn gỏi cá mai” thôi mà Cumi chứ đâu phải vơ vét titan… Rong nghĩ mai mốt ở đó không những đặt ‘nhà máy khói đen’ mà đặt ‘nhà máy điện hạt nhân’ nữa đó.
Ở đây không phải chỗ tranh luận. Cumi chỉ muốn nói thêm: điện thì phải làm – kể cả nhiệt điện, thủy điện, phong điện, điện mặt trời, điện hạt nhân…Vấn đề là công nghệ nào an toàn (optional). Không làm chỗ nầy thì làm chỗ kia thôi. Vấn đề là bảo vệ môi trường sinh thái. Và cá mai cũng ăn nhưng ăn thế nào để khỏi cạn kiệt. Có những vị mượn tiếng bảo vệ môi trường để “chống” tuốt luốt. Theo tôi một mặt là biểu hiện đạo đức giả , mị dân; mặt khác là đi ngược tiến hóa ( reactionairy).
Xin phép rút lui.
Thank you! Nice to talk to you. You’re a good person nhưng rất tiếc! See you later when we have another chance (about another article). Thanks again.
Merci! Nice, à vous parler. Vous êtes une bonne personne nhưng rat tiếc! A plus tard quand nous avons une autre chance (environ un autre article). Merci encore.
Chu cha! thằng tui dốt đặc cán mai ! mà Rong Biển chơi xổ ăn lê với ăn táo ở đây thằng tui đọc sao nhứt con mắt quá à….làm tui phải kiu thằng Doremon nó dịch dùm hỗng biết có phải dzầy không hè….
ありがとう！あなたに話してニース。あなたはTIECラットをNhung良い人です！後で私達が別のチャンスを（別の記事についての）があるとき。重ねてお礼申し上げます。
Cám ơn bạn! bạn nói chuyện rất hay, bạn là một người tốt, nhưng rất tiếc! chúng ta sẽ gặp lại trong một cơ hội khác { một bài viết khác } một lần nữa cám ơn bạn…
Don`t speak english here !
@ Nobita nè, ngừ ta viết tiếng Pháp Lang Xa, không phải tiếng Anh Cát Lợi ( Ăng-lê). để tớ xổ tiếng Tay nè: ” Bonheur do nous, malheur des autres” (= mình sướng, người khác khổ. Tui xí được tiền nhưng ai đó khổ vì mất tiền). Đời là dzẫy. Mình ăn cá mai đã miệng bi giờ nhưng con cháu không có cá mai ăn sẽ khổ. Tậu, ta học tiếng Tây hồi để chỏm, nay trả hết cho Tây rùi, chỉ còn sót mấy chữ.
@ Rong biển. Bạn cũng là một good guy, dịp khác gặp nhau nhé.
Je ne suis pas “une bonne personne”, mais un “đực rựa”.
Je ne suis pas une «tortue mâle” mais est “bons amis”
all right! hand in hand you start blocking the
tout droit! main dans la main que vous commencer à bloquer l’
すべての権利！手手で、ブロッキングを開始