CHẾ DIỄM TRÂM
Ảnh của Tấn Đạt
Ca dao là tiếng tơ đàn muôn điệu của đời sống tâm hồn quần chúng. Trong đó, ca dao giao duyên từ xưa đến nay vẫn là nguồn đề tài hấp dẫn bao thế hệ người tiếp nhận. Nói đến ca dao ngỏ tình, chắc hẳn không ai không nhớ bài ca dao độc đáo:
Ước gì sông rộng một gang
Bắc cầu dải yếm để chàng sang chơi.
Bài ca dao đã làm rung động bao trái tim bạn đọc từ xưa đến nay bởi lời ngỏ tình mãnh liệt, táo bạo mà không kém phần đằm thắm, tế nhị của nhân vật trữ tình là một cô gái.
Bài ca đi vào lòng người bằng một giọng điệu ngọt ngào, thiết tha về một cuộc gặp gỡ trong tưởng tượng, trong tâm tưởng khác với những cuộc “gặp gỡ” truyền thống: một bến sông, một con đò ngang (hoặc một cây cầu bắc ngang), một chàng trai ở bên này sông, cô gái ở bên kia sông:
Con sông sâu nước dọc đò ngang
Mình về bên ấy, ta sang bên này.
Trong ca dao, cây cầu đi liền với dòng sông, chuyến đò là biểu tượng cho khoảng cách, trở ngại về không gian – địa lý, nhất là trở ngại trong tình yêu. Trong ca dao tình yêu đôi lứa, môtip cái cầu – con sông là một chi tiết nghệ thuật quen thuộc và đặc sắc, xuất hiện với tần số khá lớn, trở thành một biểu tượng để chỉ nơi gặp gỡ, hẹn hò của những đôi lứa đang yêu, là phương tiện để họ đến với nhau:
– Yêu nhau cởi áo cho nhau
Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay.
– Anh về xẻ ván cho dày
Bắc cầu sông cái cho thầy mẹ sang.
Song, những cây cầu vừa kể trên là những cây cầu thực và nhân vật trữ tình thường là các chàng trai, vốn được có đặc quyền chủ động trong tình yêu, chủ động bày tỏ tình cảm. Còn ở bài ca dao này, cô gái chủ động “bắc cầu” để xóa nhòa khoảng cách, để được nối lòng. Thật táo bạo và dân chủ!
Cây cầu mà cô gái muốn chủ động bắc lại là “cầu dải yếm” – cây cầu ảo, không có thật trong cuộc đời. Vì thế, “sông một gang” – “cầu dải yếm” đã trở thành biểu tượng tình yêu mà cô gái muốn nối nhịp cùng chàng trai thương mến.
Kho tàng ca dao cũng không hiếm những cây cầu ảo, những cây cầu chỉ có trong tưởng tượng, trong mơ ước:
– Hai ta cách một con sông
Muốn sang anh ngả cành hồng cho sang.
– Cách nhau có một con đầm
Muốn sang anh bẻ cành trầm cho sang.
Cành trầm lá dọc lá ngang
Để người bên ấy bước sang cành trầm.
– Gần đây mà chẳng sang chơi
Để em ngắt ngọn mùng tơi bắc cầu
Sợ rằng chàng chẳng đi cầu
Cho tốn công thợ, cho sầu lòng em.
– Gần nhà mà chẳng sang chơi
Để anh bắc ngọn mùng tơi làm cầu.
– Sông cách sông, thủy cách thủy
Em se sợi chỉ em bắc cây cầu
Để cho anh sang mà giảm mối sầu tương tư.
……
Cầu cành hồng, cầu sợi chỉ, cầu ngọn mùng tơi, cầu cành trầm… cũng là những cây cầu-tình yêu chỉ có trong tưởng tượng, thể hiện khao khát, khát vọng cháy bỏng được có nhau của những chàng trai, cô gái đang yêu. Chúng rất xa thực tế, nếu không muốn nói là chúng phi lôgich thông thường, vô lý đến không giải thích được. Thế nên chúng rất nên thơ, lãng mạn xuất phát từ khát vọng yêu đương chân thành, hồn nhiên của người bình dân.
Song, trong số những hình tượng cây cầu không thực ấy chỉ có “cầu dải yếm” là táo bạo nhất, nó là biểu tượng cho tình yêu trong sáng nhưng cháy bỏng của người con gái. Dải yếm là trang phục của người phụ nữ xưa, là vật bất ly thân, thể hiện nét đẹp mềm mại, dịu dàng, kín đáo, nữ tính. Dải yếm cũng là hiện thân cho vẻ đẹp tâm hồn, sức sống mãnh liệt của người con gái. Khát vọng bắc cầu dải yếm của cô gái thật táo bạo vì nó dễ nảy sinh liên tưởng về sự ấm áp, nhịp đập của trái tim đầy yêu thương.
Ở đây con sông không thực mà cái cầu lại càng ảo. Có con sông ấy thì mới có cái cầu ấy. Nó đích thực là cái cầu tình yêu. Nó táo bạo, mãnh liệt nhưng cũng trữ tình, ý nhị biết bao, bởi nó là cái dải yếm, cái vật gần gũi, luôn quấn quýt bên thân hình người con gái, ẩn sau cái “mớ ba mớ bảy” trang phục bên ngoài. Nó thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ bình dân và cách nói rất độc đáo của họ trong việc biểu đạt tình yêu.
Khát vọng bắc cầu dải yếm là khát vọng bộc bạch tình yêu mãnh liệt, tình yêu đã đến độ “chín”, nồng nàn nhưng không kém phần tế nhị, ý vị. Cây cầu do người con gái chủ động bắc cho người mình yêu trong sự ràng buộc, tỏa chiết của lễ giáo phong kiến. Nguyên nhân khiến văn học dân gian có một mảng không nhỏ những bài ca dao về niềm khao khát được gần gũi nhau đó là do xã hội phong kiến với nhiều trói buộc, khắt khe, yêu nhau mà không được tự do đến với nhau. Vì thế, trong bài ca dao này, cô gái đã khát khao “Ước gì…” như vậy.
Trong kho tàng ca dao cũng có nhiều bài ca dùng công thức “Ước gì..” thể hiện ước muốn “hóa thân” để luôn được cận kề người yêu thương:
– Ước gì anh hóa ra chăn
Để cho em đắp, em lăn, em nằm.
– Ước gì anh hóa ra hoa
Để em nâng lấy rồi mà cài khăn.
hoặc ước muốn hóa thân để giữ vẻ đẹp, tôn vẻ đẹp của người yêu:
Ước gì anh hóa ra gương
Để cho em cứ ngày thường em soi.
để cùng người yêu xây đắp và gìn giữ tình yêu và hôn nhân:
Ước gì anh hóa ra cơi
Để cho em đựng cau tươi trầu vàng.
Nhưng có thể nói, hiếm có bài ca dao nào bộc bạch một tình yêu sâu kín, tha thiết mà cũng đầy khao khát như bài ca dao “cầu dải yếm” này.
Bài ca dao đã giúp chúng ta hiểu được vẻ đẹp tâm hồn của người phụ nữ bình dân xưa trong tình yêu; đồng thời cũng khiến ta thêm xót thương thân phận người phụ nữ bị những luật lệ bất công, phi lý trói buộc, do đó mới thốt lên những lời ước ao chua xót:
Kiếp sau đừng hóa ra người
Hóa ra dải yếm buộc người tình nhân.
Khát vọng của cô gái trong bài ca dao “cầu dải yếm” thật lãng mạn và nồng nàn. Nhưng, suy cho cùng, tiếng nói ấy đã gián tiếp nói lên sự bất bình đẳng mà người phụ nữ phải gánh chịu từ xưa đến nay. Bài ca dao có lẽ đã khơi dòng, làm nên sự đồng vọng về khát vọng tình yêu, khát vọng nhân bản của các nhà thơ nữ trong nền văn học viết của dân tộc như Hồ Xuân Hương, Xuân Quỳnh, Ý Nhi, Đoàn Thị Lam Luyến, Phan Thị Vàng Anh…
Đã có nhiều công trình nghiên cứu cho thấy: trong ca dao tỏ tình, các chàng trai chủ động nói nhiều hơn, còn trong ca dao tương tư thì nhân vật nữ chiếm phần lớn. Nói như thế để thấy bài ca dao “Ước gì sông rộng một gang” thật độc đáo. Bài ca dao khiến chúng ta yêu quý kho tàng ca dao của dân tộc và yêu quý tâm hồn dân tộc bởi nó là tiếng hát khỏe khoắn của những trái tim khát khao cháy bỏng tình yêu thương và khát vọng sống đậm tình nặng nghĩa. Đặc biệt, bài ca dao đưa đến cho chúng ta cách ngỏ tình thật độc đáo: táo bạo nhưng ý nhị và đầy nữ tính. Vì vậy, PGS.TS. Phan Huy Dũng nhận xét: “Chỉ với hai dòng lục bát, bài ca dao đã thể hiện được khá nhiều nét tâm lý đặc trưng của kẻ đang yêu, đặc biệt là những cô gái. Cũng phải thôi khi bài ca dao chính là lời của họ. Ta nhận ra ở đây vừa sự khao khát táo bạo vừa sự mềm mại dịu dàng, bên cạnh chút bỡn cợt, hài hước là sự chu đáo, tận tình không thể chê vào đâu được!”([1])
Phải chăng bước chân cô Kiều: “Xăm xăm băng lối vườn khuya một mình” ở Truyện Kiều (Nguyễn Du) đã được tiếp sức từ những người phụ nữ táo bạo như cô gái trong bài ca dao này?
CDT
[1] Phan Huy Dũng (2009), Tác phẩm văn học trong nhà trường phổ thông – một góc nhìn, một cách đọc, Nxb Giáo dục Việt Nam, trang 14.
Xứ Nẫu 
Có một điều từ khi biết tới câu ca dao này tôi vẫn phân vân mãi ai là người viết nên nó, đàn ông hay nàng? Và trong thời kì phong kiến chắc gì có cô nàng nào dám “táo tợn” đến vậy.[ trừ bà Hồ Xuân Hương ] Cho nên, nếu đàn ông viết, thì đó chỉ là một lời đùa, cho vui. Mà trong kho tàng ca dao ta thì câu để đùa là không ít. Hình như ý kiến như vậy là quá trái lại với nhữngcách hiểu từ trước đến giờ , kể cả bình giảng trong SGK.
Chào cô,em vẫn dõi theo trên từng cây số cô ơi. Học trò cá biệt nhất của lớp cô chủ nhiệm nè cô ơi. Nhưng văn chương chử nghĩa bay lung tung chỉ biết khen mà không biết bình. cô thông cảm nhen.
Cô giáo bình văn thì nhất rồi.
Cũng đang đi tìm cây cầu dãi yếm,tìm hoài và tìm hoài…
Bài này nhiều người bình rồi nên thật sự để tìm cho được ái mới thật là khó. Nhưng dù sao có nhiều chỗ tác giả viết hay,ngôn ngữ dễ thương
Cảm ơn anh / chị Nguyễn Minh Phương thấu được cái khó của việc bình cho học trò tham khảo!
Ca dao dân gian mình long lanh như những viên ngọc quí. Các nhà thơ đọc chắc giật mình ha.
Các nhà thơ có lẽ nên…kiệm lời như ca dao.
Nên thay Môtip bằng motif có lẽ hợp lý hơn chăng ?
Thank Vũ Duy!
Tự dưng lại thuộc lòng một bài ca dao rất hay. Cám ơn nhà phê bình.
Bài ca dao quá…đã, anh Cafebuon nhỉ?
Đâu cần một gang,đôi khi chỉ như sợi tóc vẫn không bước qua được.
Rất đúng ạ!
Ước gì sông rộng một gang
Bắc cầu dải yếm để chàng sang chơi. (Ca dao)
Ước gì viết được như Trâm
Cho thiên hạ đọc ghiền thèm thuồng chơi. (Dao ca)
Chào Chế!
Ước gì con biển đầy gan
Dắt dàn hạm đội về làng thăm chơi. (hihi)
Mượn “bài ca dao” để viết thành hai câu lục bát trên, đặc biệt tặng cho con gái yêu quý của RB, coi như nói lời đưa tiễn con ở phi trường để đi nhập ngũ cho ‘3 tháng quân trường’ (“khổ nhục” training).
Thanks, bye cô giáo Chế thân quý. Hẹn gặp sau. Bây giờ RB phải lái ra phi trường để tiễn cháu sang tiểu bang khác.
Đọc comment của anh RB khi anh chắc đã lái ra phi trường rồi quay về, rồi ngủ mấy giấc rồi nhưng vẫn cảm ơn anh. Và chúc anh vừa lái xe vừa ngâm ngợi ca dao VN mình!
Lãng đãng ghê bạn Trâm ơi.
Lãng đãng là khen văn viết có hồn đó chứ không phải là chê mô.
🙂
Cô giáo bình thơ nên rất chỉnh chu, không thừa không thiếu.
Thank Maimaiyeuthuong.
Lâu lâu đọc lại ca dao cũng thú vị
Ca dao VN thú vị há Nụ Tầm Xuân. Còn bài “Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc” nữa, trên cả thú vị ấy chứ nhỉ?!
Bài viết hay nhiều ý lạ nhưng câu mở đầu không hay vì quá quen. Giá mà sửa câu ấy nhỉ “tiếng tơ đàn muôn điệu của đời sống tâm hồn”
Xin cảm ơn và xin tiếp thu ý kiến anh Thượng Hiền. Trân trọng!
Thảo đồng ý với Thương Hiền ví nó nhái mòn… lại mất rồi ,Chưa phải là sáng tạo…Mặc dù Thảo biết Chế có một sở trường viết được…hoặc hay ….
Thanks .Có gì sai xin bỏ qua …
Ca dao mình hay quá mà tác gỉa cũng bình hay
😍 Cảm ơn anh Nguyễn Trọng Thi ạ.
Phân tích bài ca dao quen thuộc này rất khó vì hàng nghìn người đã bình. Tìm ra nét mới dù xíu xiu đã là khó. Nhưng hình như tác giả đã làm được.?
Vì nó quen và nó ngắn nên rất khó phân tích, đúng không anh Cao Đạt? Cảm ơn anh thấu hiểu cái khó của người viết.
[”Đi qua đi lại”MÀ”-”CHA”tui rầy]HỎI THÊM lộ tính cách đây!?Ghê quá Ca DAO lắt lay lung linh…Chữ nghĩa nó như hành hình!”TRÁI TIM thình thịch trong mình nhảy tưng…Chế Trâm ĐƠN GIẢN giản đơn?Ý TỨ lời nói nhẹ bổng bồng bông…Thích lắm chữ nghĩa phiêu bồng…Ca dao phải TUYỆT đen bóng GỖ MUN[Vậy đó mới KHOÁI LỔ NHĨ -CHẾ hén?]Nói Vui đừng giận thiệt nghen?
Phân tích hay. Cảm thụ hay.
Cảm ơn bạn / chị Diệu Thu, ♥.
Chế ơi,
Từ trước đến nay chị biết cưng bình văn học hay, nhưng bài bình kỳ nầy cưng chọn đề tài “đúng tủ” chị thích. Cưng nói về ca dao, mang hơi hướm phương Bắc hơi khác với ca dao của miền Nam. nhưng tình yêu dù Bắc hay Trung, Nam gì nó cũng đồng một nhịp rung nên đọc là thấy như có chính mình trong đó.
Hôm nọ, tình cờ lên mạng, chị lượm được mấy câu nầy cũng vui và hay lắm, để chị ghi lại cho mọi người cùng thấy cái hay của ca dao VN mình, Bắc-Trung -Nam gì cũng dễ thương vô cùng:
– Nhớ em anh nhớ thấy bà
Làm bộ tới cổng hỏi gà bán không
Gà tôi để bán mùng ba
Đi qua đi lại mà cha tui rầy
– Dao phay kề cổ, Máu đổ không màng
Chết thì chịu chết
Buông nàng anh không buông
– Vắng cơm ba bữa còn no
Vắng em một bữa giở giò không lên
Còn nhiều lắm, nhưng bao nhiêu để ví dụ sự phong phú của ca dao mà thôi.
Cưng đang gặp bạn cũ về chơi đó phải không? Chúc vui vẻ nghen.
Chị Huỳnh Ngọc Nga quý mến.
Em cảm ơn chị đã bỏ thời gian đọc bài em viết cho học trò của em, để các em í hiểu [ được chút nào mừng chút nấy] về kho ca dao dân tộc mình, lãng mạn và táo bạo lắm lắm!
Em cũng cảm ơn mấy bài ca dao Nam Bộ chị đã chép cho người của trang xunauvn.
Em chúc chị khỏe, vui hoài!
CẦU GÌ cầu lạ cầu lùng!Cây Cầu”dải yếm”mềm trong gang tay Cây Cầu Bắc qua Sông Hoài …Thương ai khao khát ƯỚC đầy Lá Gan…Cầu gì Đò Dọc Đò Ngang?CHÈO QUA đều phải chàng ràng loay hoay…Cây Cầu ”dải yếm”THÁCH đây?THỬ qua sẽ biết YẾM dải THU HỒN?…CA DAO cũng đầy TÁO Tợn?”DẢI YẾM”lụa là Khi TUNG BAY lên…Tay Tiên khiêu vũ MÚA QUYỀN…Ràng buộc tháo mở TÀI TÌNH êm ru…?[Chế Trâm sưu tầm tầm sưu…Cây Cầu KỲ QUÁI tựa như CHUYỆN PHIM?]CŨNG HAY -VUI hi..hi..hi…
Thank Lê Ngọc Duyên Hằng đồng cảm. Chúc chị khỏe, vui luôn luôn!
Mình là người đầu tiên đọc nghe. Nhưng mai sẽ ….bình vì điện đóm hôm nay tù mù quá…
Em cảm ơn anh Văn Học. Hôm rồi em ra Phú Yên, nhưng đi và về trong ngày, lại đi với cả đoàn nên chưa được diện kiến anh. Phu Yen´s number 1! Kính chúc anh ngày nghỉ vui vẻ!