Xứ Nẫu

Chợ Gò Chàm xưa thuộc tổng An Ngãi, huyện Tuy Viễn (ngày nay thuộc phường Nhơn Hưng, thị xã An Nhơn), cách trung tâm thị xã An Nhơn khoảng hơn 1 km vềâ phía Bắc. Địa điểm chợ tọa lạc là một khu gò đất, rộng chừng 2 ha, phía Bắc giáp sông Gò Chàm, phía Tây giáp quốc lộ. Thời thuộc Pháp, nơi đây nhiều chí sĩ đã bị xử tử.

Theo tác giả Kiều Lam: Gò Chàm là một địa danh, đúng ra phải là chợ Cầu Chàm, vì trụ băng đặt ngay trước chợ cũ khắc rõ 3 chữ “Lam Kiều Thị”, và giấy tờ sổ bộ ở khu vực này được ghi là “Lam Kiều xứ”. Trong Đại Nam nhất thống chí, mục thống kê chợ của huyện An Nhơn cũng được chép là “Lam Kiều “. Năm 1940 (có ý kiến năm 1936), chợ Gò Chàm dời vào phía Đông thành Bình Định, với tên gọi mới là chợ Bình Định, nhưng người dân theo thói quen vẫn gọi là chợ Gò Chàm, chợ được nhóm một tháng sáu phiên, cách năm ngày một phiên, vào các ngày mùng 3, mùng 8, 13, 18, 23, 28, những phiên giáp Tết (23, 28 tháng Chạp) chợ nhóm cả ngày lẫn đêm, và là một trong những chợ lớn nhất của miền Trung lúc bấy giờ.

Về tục danh Gò Chàm được nhiều người lý giải rằng, nơi đây có nhiều cây chàm – một loại cây dùng để nhuộm vải. Tuy nhiên, nơi đây từng là vùng đất kinh đô của vương quốc Champa, không biết từ Gò Chàm ở đây có liên quan đến phế tích Champa như những “Gò Chàm”, “Gò Hời” ở nhiều nơi khác trên dọc dải đất miền Trung không? Hiện nay, địa điểm chợ Gò Chàm xưa là khu dân cư và bệnh viện thị xã An Nhơn. Các nhà khảo cổ chưa có điều kiện khảo sát nghiên cứu khu vực này.

Sau khi chợ Gò Chàm chuyển vào gần thành Bình Định, nơi đây người Pháp cho xây dựng nhà máy dệt vải thô: Sita (S.I.T.A – Société Industrielle des Tissages d’ An nam: Công ty kỹ nghệ dệt Trung Kỳ). Vải do nhà máy dệt này sản xuất ra cũng được gọi là vải Sita và địa danh Gò Chàm xưa mang thêm tên mới: xóm “Xita”.

Năm 1885, cùng với nhân dân các tỉnh Trung kỳ, nhân dân Bình Định sôi nổi hưởng ứng phong trào Cần Vương và đã trở thành lực lượng quyết định cục diện chiến sự ở khu vực Nam – Trung bộ. Năm 1887, thực dân Pháp và chính quyền tay sai Nam triều đã tiến hành những cuộc đàn áp đẫm máu đối với phong trào Cần Vương Bình Định. Theo tài liệu của Pháp để lại, có 27 người đã bị xử trảm trong tháng 6/1887, trong đó có vài người là thủ lĩnh trọng yếu của phong trào Cần Vương Bình Định – Phú Yên, trong đó có Mai Xuân Thưởng và Bùi Điền, Lê Khanh. Chợ Gò Chàm lúc bấy giờ trở thành pháp trường của thực dân Pháp và tay sai Nam triều xử chém thủ lĩnh Mai Xuân Thưởng và nhiều nghĩa sĩ Cần Vương Bình Định – Phú Yên. Cũng chính nơi đây, “kẻ sĩ” Bình Định đã lưu lại dấu ấn sâu đậm cho hậu thế. Đó là hai bài thơ bất hủ của Mai nguyên soái: “Chết nào có sợ chết như chơi”, “Không tính làm chi việc mất còn” và bài thơ “Cứu mạng” của Tán lý quân vụ nghĩa quân Cần Vương – cử nhân Bùi Tuyển.

Khi Mai Xuân Thưởng cùng các đồng chí khác bị bắt giam ở nhà lao thành Bình Định rồi giải ra pháp trường Chợ Gò Chàm, ông có làm bài thơ khuyên tướng sĩ, đồng thời thể hiện khí phách của mình, không bao giờ khuất phục trước bè lũ bán nước và cướp nước:

Không tính làm chi việc mất còn

Nợ trai lo trả ấy là khôn

Gió đưa hồn nghĩa gươm ba thước

Đá tạt gan trung núi mấy hòn

Tái ngắt mặt gian xương tợ giá

Đỏ lòe bìa sách máu là son

Rồi đây thoi ngọc đưa xuân tới

Một nhánh mai già trổ nụ non

Và khi đầu sắp rơi, vẫn khí phách hiên ngang ông đọc thơ:

Chết nào có sợ chết như chơi

Chết bởi dân chết bởi thời

Chết hiếu chi nài xương thịt nát

Chết trung bao quản cổ đầu rơi

Chết nhân tiếng để vang ngàn thuở

Chết nghĩa bia thơm rạng mấy đời

Thà chịu chết vinh hơn sống nhục

Chết nào có sợ chết như chơi

Tiểu sử cụ Bùi Tuyển do cụ Trần Bùi Thao (cháu ngoại) chép: Cụ Bùi Tuyển (1861 – 1914) người làng Bả Canh, tổng An Ngãi (phường Đập Đá ngày nay) đậu Á nguyên cử nhân khoa Nhâm Ngọ (1882) năm Tự Đức thứ 35 tại trường thi Bình Định do Tam nguyên Yên đỗ – Nguyễn Khuyến (đang là Án sát tỉnh Quảng Ngãi) làm chánh chủ khảo. Các quyển thi của thí sinh khoa này được đệ về kinh để vua ngự lãm. Quyển thi của Bùi công được Tự Đức châu phê “Bùi Tuyển kinh nghĩa quán Nam Bắc Hà” (bài thi của Bùi Tuyển về sách kinh nghĩa hơn hẳn phía Nam và phía Bắc). Năm 1885, cụ cử Bùi Tuyển tham gia phong trào Cần Vương được Nguyên soái Mai Xuân Thưởng trao giữ chức Tán lý quân vụ hoạt động vùng An Nhơn. Trong trận ông cùng Đốc binh Nguyễn Can chỉ huy cánh nghĩa quân ngăn quân Trần Bá Lộc tại An Ngãi rồi Cẩm Văn, bị thất trận, quân địch truy kích, ông bi bắt giải về giam ở thành Bình Định cùng 12 nghĩa quân, rồi bị kết án tử hình, chuẩn bị xử chém tại chợ Gò Chàm.

Trước khi hành quyết, Trần Bá Lộc bảo ông hãy làm một bài thơ tám câu bảy chữ, đứng đầu mỗi câu có các chữ: Bình Định Tuy Viễn An Ngãi Bả Canh, là những chữ thuộc địa danh quê hương ông, trong thời gian cháy hết điếu thuốc ta hút, nếu làm không xong thì tội chết vẫn giữ nguyên.

Điếu thuốc của Trần Bá Lộc đang hút mới cháy hơn một nửa, bài thơ ứng khẩu của cụ cử Bùi Tuyển đã xong.

Bình tích tao phùng cái hữu duyên

Định tùng gia ngẫu nhận chơn thuyên

Tuy tuy hồ ẩn Tượng sơn ngoại

Viễn viễn hồng phi Ngưu chử biên

An lạc vị châu tam thuộc địa

Ngãi tâm do đới cứu trùng thiên

Bả khan đương thế anh hùng cuộc

Canh điếu tranh cao đài các tiên

Nghĩa là:

– Thuở xưa các cuộc giao tiếp với khách của Bình Nguyên quân đều có duyên cớ.

– (Tôi) muốn từ sự gặp gỡ này mà xác nhận một chân lý.

– Con chồn náu mình bên ngoài rừng núi Voi đang yên ổn.

– Con chim hồng từ Bến Nghé xa xăm bay đến.

– Ba vùng thuộc địa còn chưa yên vui.

– Tấm lòng nghĩa khí còn thờ đức vua.

– Hãy xem những đấng anh hùng trong thời cuộc hiện nay.

– Họ là những người cày, ông câu tranh nhau lên đài tiên.

(Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Liễn dịch)

Trần Bá Lộc quyết định tha chết cho ông, nhưng y còn gài ông vào cái thế khó xử: buộc ông đến Linh Đổng dụ Mai Nguyên soái ra hàng. Ông khẳng khái từ chối vì đạo nghĩa không cho phép ông làm điều đó. Cuộc đời còn lại của cụ cử Bùi Tuyển chuyên tâm dạy học và từng làm Huấn đạo huyện Bồng Sơn, Giáo thọ huyện Tuy Phước, rồi Đốc học tỉnh Bình Định.

Địa danh chợ Gò Chàm đã đi vào trang sử đấu tranh chống ngoại xâm, bảo vệ độc lập dân tộc. Hiện nay, Ban quản lý di tích tỉnh Bình Định phối hợp với Phòng Văn hóa – Thông tin thị xã An Nhơn, UBND phường Nhơn Hưng xây dựng hồ sơ di tích lịch sử Chợ Gò Chàm. Đây sẽ là điểm tham quan giáo dục truyền thống cho các thế hệ trẻ.

NGUYỄN THANH QUANG