CHẾ DIỄM TRÂM
Nhiều người hằng thích câu thơ tượng trưng của Nguyễn Xuân Sanh “Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà” và hiểu theo nghĩa là mùa nào thức nấy. Chẳng hạn, mùa thu là mùa của cốm non thơm cả trang văn Thạch Lam, thơ Nguyễn Đình Thi, là mùa cốm sánh với hồng bước vào “Thương nhớ mười hai” của Vũ Bằng, mùa thu còn được Hữu Thỉnh làm mới với “hương ổi phả vào trong gió se”… Với tôi, mùa thu, ngoài những cảm xúc nao nao khai trường, còn có chút bồi hồi chờ một thức trái dân dã của mùa thu – trái xay.
Sáng ngày qua, tình cờ đi ngang một mẹt trái cây bán xổi (kiểu mua và bán cho hết trong ngày, không để hàng tồn qua ngày sau), một rổ xay sẻ đập vào mắt. Tự dưng tim tôi thoáng khẽ rung và tôi biết mùa thu đã đẩy cửa vào năm nay.
Một ký mở hàng mà không trả giá cho người bán được may mắn. Nhưng chỉ dám một ký thôi vì nghĩ đến mấy tiếng đồng hồ buổi trưa mất ngủ ngồi bóc vỏ! Chia tay cô hàng cùng lời hẹn ngày mai để cô một ký nữa em nhé với niềm hân hoan vì hình dung con gái sẽ sáng mắt lên khi nhận quà cách xa 500 cây số từ quê nhà. Vậy mà, hôm nay, thức dậy thiệt sớm, ra đến hàng, cô bé chờ đón từ xa với niềm thất vọng: “Hôm nay không có hàng cô ơi!”. Chợt nhớ câu “Chim trời cá nước”, chả lẽ trái xay cũng vậy sao? Nhưng ngẫm một chút, chợt hiểu: xay bị hút hàng, bởi nó là trái ngon và lạ, nó còn có bài thuốc, nó được yêu chuộng, được xuất đi nhiều nơi, kể cả ra nước ngoài. Và chắc rằng, người ta khai thác nhiều quá, nó không còn nhiều như ngày xưa nữa.
Trái xay tên khoa học là Velvet tamarind, nguồn gốc từ Thái Lan và Malaysia. Ở Việt Nam, xay có mặt ở núi rừng Tây Nguyên, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận… Xay họ thân gỗ, cây cao lênh khênh, có khi đến 30 – 40 mét. Do xay cao vậy nên người ta có nhiều cách hái trái. Người có tính biết tằn tiện, dành dè thì trải tấm bạt quanh gốc, leo lên dùng cây tre dài, đập nhánh cho trái rớt xuống. Kẻ ăn xổi ở thì cứ cưa ngang ngọn (hoặc chặt gốc) thu một lần cho gọn (!).
Ngày còn nhỏ, độ thu này, má đi chợ thường mua xay về làm quà. Giờ nghĩ lại mà thương người mẹ quê, con đông, mua quà cũng phải biết chọn thức quà nào nhiều, dễ chia. Mỗi đứa một vốc (người Nha Trang mình gọi là “bụm”), út ít được má nhón thêm cho một nhúm. Thế là sướng, và sướng lắm khi ăn dè, để lúc các anh chị lớn ăn hết rồi, mình vẫn còn, vừa ăn vừa nheo nheo mắt ra điều chua lắm cho người lớn nuốt nước miếng thầm mà thấy vui sướng chi lạ!
Tôi nhớ, ngày xưa ấy, trong mớ xay má chia phần, bao giờ cũng có trái chín, trái sống, trái non. Hoài cố về ngày xưa có cả niềm vui, cả nỗi buồn khi được phần xay trái chín nhiều hay trái sống nhiều. Nhưng có hề chi, trái chín có cái ngon của chín, trái sống có niềm vui của sống. Gặp trái non thì có ngay một trò chơi rất “độc”: tách hai mảnh của hột xay non dán lên bên dưới hai tuyến lệ của mắt thành hai cục ghèn (dử mắt), cứ nhìn nhau mà cười rũ như những con đười ươi trong câu chuyện cổ tích hằng đêm của bố.
Trái xay có nhiều loại nhưng tôi biết xay sẻ và xay nhung. Có thể gọi tắt trái xay nhung là “nhung” vì da nó nâu vàng, óng ánh lông tơ mịn mềm rất giống vải nhung. Trái xay nhung rừng Khánh Hòa không nhiều, thường là từ nơi khác chở tới. Mỗi lần nâng trái nhung trên tay, má thường tặc lưỡi: “Trái ăn chơi mà một ký mắc hơn chục lần một ký gạo!”. Xay nhung trái to, có trái to bằng đầu ngón tay cái, trái có hột đôi càng to hơn nữa. Xay nhung ngọt mịn màng. Rừng núi Khánh Hòa có say sẻ. Say sẻ nhỏ hơn, màu đen nâu, ít óng ánh hơn, vị chua hơn. Vì vậy, xay nhung chín ăn ngay, còn say sẻ thường được trộn với muối, đường, ớt bột. Một buổi chiều thu dìu dịu, mắt thả vô quyển sách hay, lâu lâu nhón một trái xay ướp muối ớt đường, cái tổ hợp ngọt-cay-mặn-chua quyện trong đầu lưỡi, tê tê tái tái cả tâm hồn đang lâng lâng.
Đi tìm chính danh của loại quả này: “xay” hay “say”? Trên các trang báo, có người viết là “xay”, người cho là “say”. Tôi lục tìm “Từ điển tiếng Việt” của Hoàng Phê không thấy mục từ “xay/say” với nghĩa thực vật/trái cây. Hỏi một em học sinh chuyên Văn cũ, em cung cấp hai tài liệu, một trong “Đại Nam quốc âm vị tự” của Huỳnh Tịnh Của và một trong “Việt ngữ chính tả tự vị” của Lê Ngọc Trụ. Trong “Đại Nam quốc âm vị tự” có mục từ “xay” ghi như sau: “Thứ cây lớn, có trái nhỏ, đến khi chín thì khô vỏ, cơm nó có mùi chua chua ngọt ngọt, trái có lông mà trộng gọi là xay-lông, không lông gọi là xay-sẻ.” Còn trong từ điển “Việt ngữ chính tả tự vị” của Lê Ngọc Trụ có mục từ “xay” (n, tức danh từ) định nghĩa nó là “tên loại cây”.
Từ hai tài liệu đó, em học sinh của tôi đã suy luận ra rằng, “có thể ngày xưa, nó là “xay” như Huỳnh Tịnh Của đã ghi nhận trong “Đại Nam quốc âm vị tự” và Lê Ngọc Trụ trong “Việt ngữ chính tả tự vị”. Bẵng đi một thời gian, một số từ điển không ghi nhận nó nữa (mà “Từ điển tiếng Việt” của Hoàng Phê – cuốn từ điển phổ dụng hơn cả từ sau năm 1975 – là tiêu biểu), người ta viết lại theo ngẫu hứng của từ nguyên học dân gian để bây giờ trên báo, đài nó là “say”.
Nghe cũng rất có lý, nhưng suy cho cùng, đây cũng chỉ là một giả thuyết khoa học về phương ngôn. Còn từ nguyên như thế nào là đúng nhất, xin chờ các nhà ngôn ngữ học lên tiếng vậy!
Trái xay có tác dụng nhuận trường và giảm nồng độ cholesterol trong máu. Nhưng trái xay quyến rũ dân chuộng quà vặt, nhất là mấy cô con gái, ăn hoài không biết chán, càng ăn càng “say”. Vì vậy, từ lúc vào mùa, người biết lo xa thường thủ sẵn những hũ xay ướp hoặc ngào đường, dành ăn dè tới tận mùa thu sau. Thương quý ai, tặng một ít xay làm quà, quà quê lạ miệng và ngon lạ ngon lùng…
Mùa thu thú vị và thi vị hơn, phải chăng có sự góp mặt của một thời trân – xay rừng, nghe như đã thân quen tự thuở nào?
CDT
Xứ Nẫu 
Trái cây của hồi ức tuổi thơ
Đã viết lời bình cho Chế rồi nhưng chưa gởi thôi. Bây giờ muốn gởi thì tìm không ra trên cái “cellphone cùi bắp” của RB. Thật tức ghê! Nhưng thôi, đại khái trong comment đó có câu: ‘Nhớ trái Trâm hơn là trái Xay.’ Vậy nha.
Chúc vui Chế. Good night!
Thật trùng hợp. Ngày hôm qua vừa được ăn ké me ngào chua cay ngọt. Thiện tai thiện tai!
Oi lau ngay chua duoc an trai xay. Nho hoi nho thich an trai xay non, chua chua ngot ngot . Vay ma da may chuc nam roi.
Thương người xa xứ mấy chục năm!
Cái hay của cô giáo Chế Trâm là gói ghém trong một bài viết nhỏ nói về một loại trái gợi nhớ thuở xa xưa của Bếp khi mùa trái xay đến mà trong đó
Chế còn cho Bếp nhớ đến những tác phẩm hưng thời của những nhà văn cố cựu, dẫn người đọc hiểu thêm tác dụng y học của loải quả bình dị quê nhà và cuối cùng như nhắc nhổ kẻ tha huơng mau tìm về kẻo thu qua rồi trái xay không còn nữa.
Nhớ lắm Chế ơi, nhưng về không được, thu đang đền, rồi thu sẽ đi và thu lại sẽ về, đành hẹn một mùa thu…sẽ đó trong tương lai. Giờ thì Chế ăn giùm Bếp những quả xay nhung đi nghen.
Thương những người xa quê quá chị!
Cách khai thác trái xay theo kiểu tận diệt như vậy khiến người ăn trái xay cảm thấy đau lòng….
Em nghe nói giờ người ta lấy sào đập cho trái rớt xuống bao tải trải dưới gốc, anh ạ.
Thèm .
😅😍
Viết hay cô ơi.
Thank Nguyễn Trân.
Trái xay …. ngào đường …. gợi nhớ cả một tuổi thơ trắng ngần của tôi.
Tuổi thơ trong ngần được nhìn qua khung cửa kỷ niệm của Khungcuahep!
Cái vụ văn ngữ “Như một cuộc cách mạng” Nhưng nó lộn tòng phèo… Giới trí thức còn sử dụng sai hơn bình dân nữa. Cái này tôi nói “có sách mách có chứng” chứ không phải nói để vu khống đâu? Theo tôi nghĩ thì trái xay là danh từ chứ không phải say… Trái này nhớ một thời thơ ấu tôi có ăn nó…
Và một điều tôi muốn mách với DPD653 và Chế Trâm là khi tôi chơi thơ văn trên một trang web Huongxua.ORg. Khi tôi recomment cho các bạn: Tôi cám ơn sự chia sẻ của các bạn… Thế là một nickname lạ hoắc vô đánh tôi búa lua xua. Hắn nói nhiều lắm. Hắn bảo là Một TTHT được tôn vinh và ca ngợi khi một từ viết recomment đã sai, không chuẩn phải là chia xẻ, chứ tại sao viết là chia sẻ. Viết thế mà tôn vinh… Sai rồi…!
. HX tin tưởng và biết kiến thức nơi tôi, cũng như sức mạnh nội tại của tôi. Và để cho kẻ dốt nói chữ, và để một phen các bạn nhìn vào…
Thân ái. Một mãng viết khá thú vị CT,.. Chúc vui
🙂 🙂 🙂
Món ăn một thời kỷ niệm nhà văn ơi.
Giờ Chế vẫn thưởng thức, mỗi mùa thu một lần, Maimaiyeuthuong à!
” …người ta viết lại theo ngẫu hứng của từ nguyên học dân gian để bây giờ trên báo, đài nó là “say…”.Nhân ý này nhắc, nhớ đến cách dùng chữ X hay S, Rất nhiều người khi viết không tra cứu cho rõ ràng nên cứ theo phát âm của mình mà phóng bút,ngay cả trong tự điển có tê ” TỪ ĐIỂN TIẾNG VIỆT” của Viện Ngôn Ngữ học Nhà xuất bản Đà Nẵng in năm 2006 do ông Hoàng Phê chủ biên có cả lời khen của ông Thủ Tướng Phạm Văn Đồng và là bản in lần thứ 12 có sửa chữa. Vậy mà trong trang 155, giòng thứ 7 ( tính từ dưới lên). CHIA NĂM XẺ BẢY: Chia Xẻ ra thành nhiều phần quá nhỏ. Và, giòng tiếp theo,CHIA NGỌT SẺ BÙI: Chia Sẻ với nhau, cùng hưởng với nhau, khong kể ít hay nhiều. Như vậy cứ theo định nghĩa trên thì Xẻ và Sẻ đều có nghĩa là chia ra, cắt ra. Vậy tại sao khi thì Sẻ khi thì Xẻ? Tự điển mà còn vậy thì sá gì ba cái lẻ tẻ bên ngoài. Thế thì ta cũng cứ đọc sao viết vậy là Xay. Còn nữa Xay nghe nó có vẻ đặc sản hơn là Say,,xĩn
🙂
Vì sao năm năm mới có trái một lần vậy tác giả?
Năm năm mới có một lần là ý của anh Dat Nguyen, hổng phải của Chế, anh Thượng Hiền. Nhưng, có lẽ vì người “ăn xay” hay chặt ngọn hoặc cưa gốc khi hái trái nên phải mấy năm sau mới có trái lại.
TRÁI XAY hay là SAY SAI?Điều đó không hiểu nhưng thấy ĐẸP HUYỀN!”NÂU NHUNG màu vỏ ĐEN ĐEN…Thon thon ngoài dáng HỘT DUYÊN nâu dài…Ngòn ngọt chua chua ĂN NGÂY!Ăn HOÀI ăn riết ăn thấy MUỐN GHIỀN?-HÁI TRÁI đập CÂY rung CÀNH…Trái RỚT NHẶT lấy mà ăn DƯỠNG CÂY…Ăn cho TIỆT GỐC-Cưa Cây!ĂN TRỌN một lần khỏi thấy TRÁI SAY?ĐÙA CHƠI lấy Thịt TRÁI SAY…”Dán hai TUYẾN LỆ như đấy NHỬ GHÈN…!”CŨNG ĐẤY mặn ngọt CHUA THÈM…Ăn HOÀI không ngán ĂN GHIỀN ĐẾN NGÂY?-MÙA SAY -Thấy là mua ngay?CẢ KÝ chưa thấm miệng nhai hoài hoài…TRÁI SAY rờ mềm CẢ TAY..Êm mượt như nhung TƯỞNG đấy…..hihi…Tha hồ Tưởng Tượng TRÂM ƠI TRÂM…!
Hihi, cảm ơn chị Lê Ngọc Duyên Hằng đã đọc và đồng cảm!
Năm nay ngoài chợ vắng xay vì cứ năm năm xay mới rộ một lần.
Ỏ Nha Trang vẫn có, bạn Dat Nguyen à.