Xứ Nẫu

Dương Thủy

Trong giới nghệ nhân sưu tầm cổ vật của đất Sài Thành, mỗi thành viên đều có những thú  chơi “ không giống ai ‘ vì mỗi người đều có một cảm hứng riêng từ những hiện vật mình đang theo đuổi. Tuy nhiên, khi nói về người đam mê góp nhặt những tinh hoa ánh sáng của nhân loại, tất cả đều đồng lòng tôn Linh mục Nguyễn Hữu Triết- Chánh xứ giáo sứ Tân Sa Châu là bậc thầy, vì sau gần 18 năm lang thang sưu tầm, vị Linh mục già này đã gom góp được một kho tàng với gần 1500 chiếc đèn cổ các loại.

Khởi nguồn của sự đam mê.

Chia sẻ nỗi đam mê đèn cổ vương mang vào cuộc đời mình, cha Triết hiền hậu kể: Câu chuyện gắn bó với những chiếc đèn cổ bắt nguồn từ khoảng thời gian hơn 18 năm trước –  vào một buổi khi tôi dọn dẹp khu phòng của vị Linh mục tiền nhiệm đã khuất bóng. Sau cả tuần hì hục làm việc, tôi chợt nhìn thấy vài chiếc đèn dầu có kiểu dáng lạ mắt nhưng đã rất cũ kỹ bị bỏ lăn lóc trong một góc tủ đầy mạng nhện mà bấy lâu nay không ai còn dùng nữa. Ngắm đèn, lòng tôi dâng đầy một cảm giác “ rất khó tả’, những chiếc đèn này như nam châm cuốn hút  tôi với những cung bậc cảm xúc kỳ lạ,… Càng ngắm đèn, tôi thấy  mỗi chiếc đều mang vẻ đẹp riêng mà nhìn hoài không chán mắt. Lúc đó một ý  tưởng chợt nảy sinh“ tại sao mình không thử sửa chữa để xem những chiếc đèn này có sử dụng được không? Nghĩ là làm, tôi lễ mễ bưng bê những chiếc đèn dầu này đem về phòng và tìm cách phục hồi chúng.

Trải qua một thời gian cố gắng tìm tòi  để làm những ngọn đèn dầu cổ xưa lập lòe khoe ánh sáng trong đêm. Ngoài niềm vui làm cho những ngọn đèn được tái sử dụng, tôi cũng chợt  nhận ra: Đây là những đồ vật đã từng làm nhiệm vụ lưu giữ nguồn ánh sáng của nhân loại từ thưở sơ khai cho đến bây giờ. Ngộ ra điều này, Tôi quyết định sẽ sưu tầm và lưu ký những ngọn đèn cổ xưa mà hầu như mọi người đã dần quên lãng khi cuộc sống hiện đại đã đẩy chúng về miền quá khứ.

Lần mò săn lùng và “Lưu giữ ánh sáng thời gian” qua cổ vật

Săn lùng đèn cổ từ con số không, Cha Triết gặp khá nhiều vất vả vì kiến thức về những hiện vật này của ông còn rất nhiều hạn chế. Để có được một số lượng đèn cổ như ngày hôm nay, cha trải qua giai đoạn gần giống như người mua bán đồng nát cho việc đi tìm kiếm những chiếc đèn cổ. Nhờ một người quen có chút kiến thức về đồ cổ hướng dẫn, cha Triết thường lang thang khu phố Lê Công Kiều (TPHCM) – nơi tập trung đồ cổ để tìm kiếm và mua đèn. Song song đó, kết hợp với những chuyến đi công tác từ Bắc chí Nam, cha Triết cũng lẩn mẩn tìm kiếm những gian hàng bán đồ xưa cũ để tìm kiếm đèn cổ. Khi niềm đam mê ngày càng lớn, tiếng lành đồn xa nên trong giới đồ cổ cũng biết đến sở thích của Cha về những cây đèn cổ nên họ cũng ưu tiên dành quyền cho cha được sở hữu chúng. Trong đó, có một số người hảo tâm sở hữu vài chiếc đèn cổ đã tình nguyện tặng  cho cha hầu đóng góp cho kho tàng đèn cổ ngày càng phong phú hơn . Dần dà,  lăn xả trong việc săn lùng tìm kiếm và tìm hiểu qua sách vở,  kiến thức của cha Triết về những chiếc đèn cổ ngày càng uyên bác và dày dạn hơn trước. Hiện nay, những chiếc đèn mà cha sưu tầm đã có con số lên tới gần 1500, nhưng cha Triết có thể kể vanh vách về lịch sử của mỗi chiếc đèn theo từng giai thoại lịch sử và chia sẻ với người viết về cơ duyên  mà ông đã hội ngộ và sở hữu chúng cùng niềm yêu mến khôn nguôi.

Mỗi Ngọn Đèn – một tinh hoa văn hóa.

Là một vị linh mục chánh xứ  thì còn phải trông coi về vấn đề tâm linh của giáo dân trong họ đạo, nên thời gian sưu tầm của cha Triết khá hạn hẹp. Đã vậy, so với các nghệ nhân khác, thâm niên sưu tập đèn cổ của cha cũng chỉ trên dưới 18 năm. Nhưng nỗi đam mê và sự chuyên tâm nỗ lực trong việc gìn giữ những hiện vật “lưu lại ánh sáng “đã giúp Cha Triết có trong tay bộ sưu tập đèn cổ mà khi trình làng đã  khiến nhiều người trong giới cổ vật cũng phải cúi đầu thán phục. Mời người viết xem ảnh những chiếc đèn tiêu biểu mà cha vô cùng yêu quý( vì bộ sưu tập đèn cổ của cha luôn được các bảo tàng mượn trình bày nên khi đến xem thì người viết không được mãn nhãn hết tất cả). Đáng kể nhất là những chiếc đèn rất có giá trị như chiếc đèn thời Sa Huỳnh làm bằng đất có độ tuổi 2.500 năm, kế tiếp là những chiếc đèn Đông Sơn  mang niên đại khoảng 2000 năm đổ lại, kế tiếp là những chiếc đèn đậm dấu ấn văn hóa Chăm tuyệt đẹp xấp xỉ với tuổi thọ ước chừng 1.000 năm. Trìu mến ngắm đèn, cha Triết vui vẻ chia sẻ: Những chiếc đèn cổ  thuần Việt của thời Đông Sơn, Lý, Trần, Lê, Sa Huỳnh, Chăm… đều có những nét đặc trưng riêng rất dễ nhận ra, riêng chất liệu của đèn thì được làm bằng thủy tinh, đồng, đất nung … khá đa dạng. Nếu đèn Đông Sơn bằng đất nung mang hình dáng như mui thuyền nhằm phản ánh nền văn minh lúa nước; hoặc đèn có hình dáng của hạc nhằm mô tả những hoa văn trên trống đồng cũng khá tinh xảo, hình ảnh này mang ý nghĩa ca ngợi thủy tổ người Việt cổ gắn liền với truyền thuyết dòng giống Lạc Hồng,  có chiếc đèn nhìn thoáng lại mang hình ảnh con trâu đang thư thả bên đồng lúa thanh bình, biểu tượng cho quê Việt xưa vốn là một đất nước nông nghiệp làm chủ đạo;

Với các loại đèn bằng thủy tinh, cha đưa người viết xem vài chiếc đèn có hình lục giác nổi bật với những dòng chữ Nôm tượng hình người và sự vật. Đặc biệt, những chiếc đèn bằng đồng thau được khắc rồng, phượng  rất đẹp mang ý nghĩa biểu trưng cho sự giàu sang. Cha Triết cho biết:  Sau khi thu thập, sắp xếp đèn cổ theo niên đại và lịch sử của các nền văn hóa đã từng xuất hiện trên quê Việt mến yêu, tôi nhận ra :“Những cây đèn này không đơn thuần là để thắp sáng,  mà đèn cổ còn là một nhân chứng thầm lặng  minh chứng về một thời kỳ thịnh vượng của các triều đại xưa. Điều này được thể hiện qua những công trình chạm khắc thành nhiều tác phẩm nghệ thuật sáng giá mà các nghệ nhân thời bây giờ  đã dày công thể hiện trên thân đèn”.

Có trải qua một buổi cùng trò chuyện với vị linh mục đam mê đèn cổ và ngắm chúng, người viết cũng nhận ra  tính năng độc đáo của những tác phẩm nghệ thuật trên những cây đèn cổ. Có lẽ xa xưa, những người thợ thủ công đã dồn nhiều tâm huyết để thổi hồn vào cho những cây đèn. Ngày ấy,  đèn là một  vật quý vì chúng làm nhiệm vụ thắp sáng, giúp con người tránh được những thiên tai của thời tiết như giữ ấm, đuổi thú, và  sử dụng trong sinh hoạt hàng ngày.

 Độc đáo bộ đèn cổ Thế giới

Trong bộ sưu tập của cha Triết, ngoài những chiếc đèn cổ Việt, cha còn có khá nhiều những chiếc đèn cổ mang nguồn gốc xuất xứ từ Trung Quốc, Anh, Pháp, Mỹ, Nhật, Đan Mạch, Thái Lan, Indonesia, Filipine, thâm chí có cả những chiếc đèn mang đậm dấu ấn của nền văn minh Ả Rập huyền bí cũng lưu lạc trên đất nước ta và được cha đón về … Những chiếc đèn này khá đa dạng về hình dáng và nguyên liệu, ấn tượng nhất là chiếc đèn đồng có tên Aladin xuất xứ tại Israel – một cây đèn đã đi vào chuyện cổ tích Nghìn lẻ một đêm. Tuy nhiên, bộ đèn mà cha Triết yêu thích và tâm đắc hơn hết là những chiếc đèn cổ Indonesia thuộc quần đảo Java xưa. Xưa kia, chúng được chuyên dùng trong các đền thờ hoặc là một vật quý của các gia đình thuộc đạo Bà la môn (Ấn Độ) sử dụng. Với chất liệu chủ yếu bằng đồng thau, những chiếc đèn này được chạm khắc với những linh vật: rắn, bò, sư tử, voi, chim Gadura và cả tín ngưỡng phồn thực được bài trí chi tiết trên thân đèn trông rất đẹp. Bộ đèn này tiêu biểu cho thời kỳ rực rỡ của Ấn giáo và Hindu trong giai đoạn từ thế kỷ 13 đến 18. Với các họa tiết trên minh chứng cho sự phong phú của của đèn mà các nghệ nhân đã ra sức sáng tạo trong niềm tin tín ngưỡng thật cao độ. Ngoài ra, các ngọn đèn được làm bằng đồng thau nên tuổi thọ của đèn có thể kéo dài tới 5 thiên niên kỷ.. cái hay của bộ đèn này là sự vượt trội của nó về chất liệu. Nếu  đèn của thế kỷ 13 thì chúng càng đẹp càng tinh tế hơn hẳn những  chiếc đèn có từ thế kỷ 14 -18 . Riêng những chiếc đèn bị vỡ, gãy mục.. cha Triết cẩn thận gắn lại bằng xi hoặc sáp ong và nâng niu chúng như báu vật vì ông cho rằng “”Càng cũ lại càng quý hiếm, càng vỡ lại càng đáng để trân trọng, giữ gìn”

Gian nan lưu giữ đèn cổ

Đến với đèn cổ chỉ từ đam mê không qua trường lớp nào nên thưở ban đầu bước vào thế giới cổ vật, Cha Triết cũng nhiều lần vấp phải “ quả đắng “ khi bị các thương lái lừa gạt. Nhưng với niềm ham mê cộng với sự tìm tòi không mệt mỏi nên Cha Triết hiện nay được xem là một nghệ nhân có kinh nghiệm thẩm định cổ vật của Hội nghệ nhân Cổ vật Sài Gòn.

Từ việc đam mê đèn cổ và khi đã sở hữu được chúng , cha Triết nhận ra việc lưu giữ và tìm cho mỗi đèn một cái tên cùng nguồn gốc khai sinh để chúng trở thành nhân vật minh chứng của một thời kỳ lịch sử mới là chuyện quan trọng. Vì vậy, dù tuổi đã cao nhưng với kiến thức ngoại ngữ khá tốt về Anh, Pháp, Latinh. Cha Triết đã tự nghiên cứu để đặt tên, tìm nguồn gốc, xuất xứ của từng cây đèn và định vị chúng trong những khoảng thời gian ra đời. Làm như vậy,  đèn cổ mới có thể sống lâu được trong lòng công chúng.

Cha Triết hóm hỉnh : Người chơi cổ vật thường mua đi bán lại vì đổ bao nhiều tiền vào thú chơi này cũng không đủ huống chi là một vị linh mục già như tôi. Thế nhưng Cha không bao giờ bán một chiếc đèn nào mà chỉ chăm chú sưu tầm và đưa chúng về tập họp tại trong căn phòng nhỏ của mình. Thời gian tới, bộ sưu tập đèn cổ của cha Triết sẽ được yên vị tại một nhà trưng bày thuộc thánh địa La Vang- Đây cũng là địa danh tâm linh của Quê Việt, điểm hứa hẹn sẽ là địa chỉ du lịch hành hương nổi tiếng của Thế giới trong thiên niên kỷ 21.

Chút tâm tư mong mỏi cho hậu duệ Việt

Chia tay người viết , Cha Triết trầm ngâm, xưa kia đến với đèn cổ, ban đầu nó chỉ là một niềm vui riêng của tôi mà thôi. Khi số lượng đèn càng nhiều và phải thực hiện công việc phân loại định vị cho chúng. Tất cả đã giúp tôi nhận ra : Đây là một việc làm vô cùng có ích dành cho cộng đồng, nhất là với thế hệ hậu duệ Việt.

Ngày nay, các trẻ em khi vừa mở mắt chúng đã  nhìn thấy bóng đèn điện, Vì vậy, tôi chắc rằng có rất nhiều em bé sống ở thành thị có hề có ý niệm rằng xưa kia cha mẹ của chúng đã sống trong những mái nhà chỉ với với chiếc đèn dầu  làm bạn mà  hình thù của chúng  ra sao? các em không hề biết. Như vậy, các em sẽ bi hội chứng “vô tâm vô tình”, không thể cảm nhận được cuộc sống của con người trước đây một thời qua ánh đèn dầu.  Việc tôi làm nhằm để  lưu giữ một chút ký ức cho mọi người,  để khi lắng đọng tâm hồn, ai cũng có thể tìm về quá khứ của chính tổ tiên mình”

Có người hỏi tôi, đồ cổ có nhiều thứ để chơi, tại sao lại chọn đèn, tôi cho rằng đèn là ánh sáng tri thức của nhân loại, lịch sử thần thoại Châu Âu xưa vẫn truyền lại câu chuyện của vị thần Promete vì yêu thương con người nên đã ăn cắp ngọn lửa thần kỳ giúp con người tồn tại trong bóng đêm mà việc làm của ông đã bị thiên đình trừng phạt nặng. Với ý nghĩa đó, đèn là vật chuyên chở  ánh sáng nhân loại để lưu truyền từ đời này sang đời khác, khi có đèn thì mọi vật  trong không gian sẽ có thể nhận biết rõ ràng hơn. Ở Việt Nam có một câu tục ngữ mà tôi rất thích: GẦN MỰC THÌ ĐEN , GẦN ĐÈN THÌ SÁNG’ .

Như vậy bộ đèn cổ của tôi không đơn thuần là thú chơi, niềm đam mê hay để ngắm nhìn cho vui mắt. Nó mang một ý nghĩa thiêng liêng hơn rất nhiều, đó là để giáo dục cho các thế hệ hôm nay và mai sau về “một thời vang bóng” của các triều đại khác nhau trong lịch sử Việt Nam và thế giới thông qua những chiếc đèn lặng im âm thầm tỏa ánh sáng .