Thái Minh Quang
Tạp chí “Xưa và Nay”, số 62B (2037), 1999
Người am hiểu khá sâu tiếng Việt, thường phàn nàn với bạn bè về việc đổi Qui Nhơn từ “i ngắn” thành “y dài”. Từ điển Larousse năm 1969 (in tại Ý) (Atlas moderne Larousse) xuất bản tại Paris, trang 24 phần Index des noms (tức phụ lục địa dư các địa danh trên thế giới) ở cột 4, dòng 2 tính từ dưới lên có ghi: Qui Nhơn. Người nước ngoài cần giao dịch, ký hợp đồng, chuyển gạo tiền nong hàng hóa… chỉ căn cứ vào từ điển Larousse. Nếu một đơn vị hành chính hay doanh nghiệp nào đấy chuyển tiền hay hàng hóa ghi chữ Quy Nhơn… tất đối tác nước ngoài không nhận được (Đúng hơn là không được nhận) và ngược lại. Biết bao phiền toái, tổn thất trong chuyện i ngắn với y dài này. Nếu có khách du lịch, cầm trong tay một từ điển danh tiếng Larousse (hay các từ điển, sách hướng dẫn du lịch các nước, chắc phải dựa vào từ điển người Pháp về Việt Nam) họ sẽ khó khăn thế nào khi cố gắng tìm đất Qui Nhơn mà có khi họ đang ở tại đất này! Họ sẽ không thể nào hiểu được khi hai chữ viết khác nhau mà lại là một trong đầu họ. Đấy là 2 địa danh, 2 nơi chốn khác nhau?
Trong bối cảnh ấy, tôi tìm đến các văn bản có liên quan đến hai chữ Qui Nhơn. Tôi đã đọc và ghi chép lại các từ điển sau đây:
Từ điển Việt-Pháp (J.F.M Genibrel NXB Tân Định, 1898)
Đây là từ điển lâu nhất mà tôi có. Từ điển này do các nhà ngôn ngữ học đã để ra 14 năm (1884-1898) để biên soạn: chuyển tiếng Việt từ tự dạng chữ Nôm sang tự dạng La tinh. Trang 639 ghi: Qui: lại, về… hội tụ… Cũng trang 639 ghi: Qui (con rùa – Tortue).
Như vậy, với từ điển này Qui với nghĩa là qui tụ hay qui theo nghĩa Hán tự (con rùa) cũng viết như nhau: “i ngắn”.
Hán Việt Tân tự điển (Nhà sách Khai Trí-Sài Gòn, tháng 4 – 1975).
Trang 558 ghi Quy Nhơn: quay về với điều nhân đức – tên một tỉnh ở trung phần Việt Nam.
Trong từ điển này không có chữ Qui (i ngắn)
Từ điển tiếng Việt (NXB Khoa học Xã hội Hà Nội – 1988)
Trang 839: Xem: qui, quỉ, quì, quĩ, quí, quị v.v.. như quy, quỳ, quỷ, quỹ, quý, quỵ… Tức i như y (nghĩa như nhau và song song tồn tại).
Từ điển Việt – Hán (NXB Giáo Dục-1996-GS Đinh Gia Khánh hiệu đính – in lần thứ 5 có sửa chữa và bổ sung) trang 896, 897 ghi qui là rùa và qui là quay trở lại (hồn qui, vinh qui)… Từ điển tiếng Việt (NXB Mũi Cà Mau, 1997 – Phan Canh).
Trang 929: Qui = rùa, và cách 3 dòng ghi: Qui = về, trở về (qui chính, qui định, qui hàng, qui hoạch, qui hướng, qui hồn…) không có chữ quy.
Từ điển tiếng Việt (Trung tâm tự điển – NXB Đà Nẵng – 1995)
Trang 784 không có chữ qui.
Từ điển Việt – Pháp (Dictionnaire Vietnamien- Francaise- NXB Thanh Hóa 1996 – Lê Phương Thanh).
Tất cả đều y (dài) (trang 644- 645)
Hán Việt từ điển (Đào Duy Anh – NXB TP Hồ Chí Minh- 1994)
Trang 163: Qui bản, Qui Nhơn (165) tỉnh lỵ tỉnh Bình Định.
Từ điển tiếng Việt thông dụng (NXB Trẻ –1997- Nguyễn Văn Xô).
Không có chữ Quy mà có (trang 363) Qui: (1) con rùa, (2) về (sinh ký tử qui), (3 )phép tắc định trước.
Những từ Việt Hoa thông dụng (NXB Đồng Nai- 1997- Vương Bình).
Qui: rùa (363)
Qui: về (394) không có chữ Quy.
Từ điển Hán thông dụng (NXB trẻ-1997, Lâm Hòa Chiến, Lý Thị Xuân Cúc, Xuân Huy)
Quy (1) rùa (2) về (trang 820)
Cũng tác giả Lâm Hòa Chiến trong từ điển Việt Hoa (NXB trẻ – 1998), không nói đến qui là rùa, trang 323 lại nói qui thuận (Như vậy, một tác giả hai cuốn từ điển viết khác nhau, có lẽ quan điểm tác giả thấy hai chữ có thể thay thế nhau tùy từng trường hợp cụ thể).
Nhìn lại 13 cuốn từ điển mà tôi đã mô tả ở trên ta thấy gì? Rõ ràng đấy là sự không thống nhất. Chưa có thể kết luận: khi viết qui (i ngắn) tức là rùa và quy (y dài) mới là quy tụ. Các nhà từ điển học khi viết sách đều có quan điểm riêng trước những hiện tượng ngôn ngữ còn tìm tòi, cải tiến, tranh luận. Hẳn họ quá biết, từ khi có “chữ quốc ngữ” bao nhiêu cuộc tranh luận với tinh thần khoa học và yêu đất nước đã xẩy ra. Trong đó không ít cuộc tranh luận và giấy mực bàn về i (ngắn), hay y (dài). Có ý kiến cho rằng từ nào có vần bằng thì i (ngắn), (so bì, lì xì, lui cui). Từ nào có vần trắc thì y (dài) (tỷ mỷ, sơn thủy, cô giáo Thúy…). Nhưng trên thực tế lại không đơn giản như vậy.
Tóm lại không thể đưa ra quan điểm dành riêng cho qui (i ngắn) là rùa và quy (y dài) là quy tụ. Tuy rằng trong chữ Hán, đồng âm nhưng tự dạng khác nhau. Trên thực tế không ai hiểu Qui Nhơn (i ngắn) tức là đất chỉ có rùa và người hay người như rùa! Cũng không có cơ sở khoa học để nói nếu viết i ngắn chữ qui sẽ đọc thành chữ (u…i…ui).
Trong sự không thống nhất ấy buộc ta phải thống nhất những điều cơ bản:
1- Đây là danh từ riêng. Không ai có quyền bắt nhà thơ Hồ Dzếnh phải bỏ chữ Z trong tên ông. Là danh từ riêng, khi mới ra đời thế nào, nay để vậy, “Nhất thành bất biến”.
Ông Đào Duy Anh trong đất nước Việt Nam qua các đời (NXB Thuận Hóa, 1994) trang 99 mục trấn Quảng Nam ghi: “Thái tổ Gia dụ Hoàng đế năm thứ 46 (1602) đổi phủ Hoài Nhơn làm phủ Qui Nhơn.” Hay tìm lại văn bản hành chính trước đây: đều ghi là Qui Nhơn (Collège de Qui Nhơn – trường Quốc Học Qui Nhơn) v.v..
Muốn thay đổi một địa danh phải :
+ Có hội thảo khoa học và sự nhất trí.
+ Phải thông báo chính thức (được Quốc Hội thông qua) trong và ngoài nước.
Không thể tùy tiện.
Chúng ta còn nhớ vụ kiện khắp thế giới đều biết: Nữ văn sĩ Pháp Françoise Sagan viết cuốn: Buồn ơi! Chào mi (Bonjour tristesse) bị một công dân kiện vì đã đưa họ, nói xấu họ trong cuốn sách nói trên. Tòa án gọi nữ văn sĩ. Nữ văn sĩ đã không hầu tòa vì chữ “Françoise” của tòa thiếu một nét: dấu Cédille ở dưới chữ C. Tòa đành chịu
2- Trong khi chờ đợi một quyết định khoa học, trên phương diện hành chính nên giữ nguyên chữ cũ: Qui Nhơn.
Bởi liên quan đến cuộc sống, giao dịch, ngoại giao… cần hết sức thận trọng.
THÁI MINH QUANG
Xứ Nẫu 
Qui Nhon co ve hop ly hon
Qui Nhơn ” Những con người sống ở Qui Nhơn chậm như con Rùa”
Quy Nhơn ” Quy tụ những con người Nhân Nghĩa”
Tôi thấy QUY dễ có “cảm tình” hơn là QUI.
Còn từ “VẬT LÝ” hay “VẬT LÍ” chữ nào đúng, xin quÝ vị chỉ giáo cho.
Trước 4/75, tôi chỉ thấy ghi rằng: LÝ-HÓA
Sau này thấy sách giáo khoa ghi ngòai bìa: ĐỊA LÍ, nhìn thấy không khóai tí nào! ACE nên “cãi” thêm tí nữa về i “ngắn” hay i “dài” nhé!
Chúc mọi người vui-khỏe, nặng “KÍ” ! HIHIHI
Về mặt âm tiết Quy Nhơn có vẻ hợp lý hơn
(3) QUY NHƠN, theo tôi, NHƠN là LÒNG NHƠN ( chữ Hán gồm nhơn đứng + nhị) khác với NHƠN= người ( không có chữ nhị)
Anh Thuận Nghĩa đã giải nghĩa đúng phép theo cách chiết tự thì không ai dám ngang tay cùng anh rồi.
Riêng từ Bình Khê cho TruongNghi hiểu theo cách của TruongNghi :
Bình Khê có nghĩa là Vùng đất yên bình.
Khê, Xuyên hay Giang … khi dùng tên cho một địa danh đều có nghĩa là vùng đất, nên Bình ở đây không còn nghĩa là dẹp yên nữa.
Trao đổi vui cùng anh.
TruongNghi
@ Bạn TruongNghi,
Cả bạn và tôi nói không sai nhưng chưa hết. Bình trong BĐ, BK, và cả Hòa Bình đều một chữ, nguyên nghĩa là bằng phẳng. Cả Thái Bình Dương (Pacific Ocean) hay Chương trình Bình Định Nông Thôn ( Rural pacification Program) cũng chữ “bình” đó.
MUốn nói chuyện lịch sử thì phải “nói có sách mách có chứng”, chứ suy diễn thì chỉ để “ăn giỗ nói dóc” (ANGIONODO). Đúng là năm 1802 (?) Quy Nhơn được/ bị đổi tên thành Bình Định để đánh dấu sự kiện xứ “ngụy” Tây Sơn đã được dẹp yên. Điều nầy thì sử có nói. Từ đó, ta suy thêm Bình Khê “chắc” cũng với ý nghĩa đó, chứ khi BK tách ra từ phủ Phù Ly chưa thấy có giải thích chính thức nào về cái tên ấy.
Nghĩa là phải xem xét ngữ cảnh để luận ngữ nghĩa.
Ôi thôi, angionodo như vậy là nhiều rồi. Hẹn gặp nhau ở “đám” khác nh1.
Người nhà Quê
Tôi hơi ngạc nhiên vì bài viết này “Qui Nhơn hay Quy Nhơn – Qui hay Quy ?” với tên Thái Minh Quang đã đượcđọc ở cdnth6875 ( vào ngày 18-10) với tên tg khác là Lê Xuân Lít ( Nếu đúng là tên GV dạy Văn những năm 80 ở trường Quang Trung- sau ông chuyển vào SG). Trong bài viết ấy còn có đăng ý kiến của GS Trần Chấn Trí- University of California, Irvine và ThS. Đào Tiến Thi ( viết năm 2010).
Thực ra bài viết của anh Quang ( hay LXLít?) chỉ là một ý kiến và từ rất lâu( 1999). Từ đó đến nay đã có nhiều cuộc hội thảo và Viện ngôn ngữ đã thống nhất là Quy (chính vì thế trong cuốn Tự điển Tiếng Việt thuộc viện ngôn ngữ học do NXB Đà Nẵng 2003 đã ghi theo sự thống nhất ấy- ý này chị Phụng- là GV, hè nào cũng phải học và chuẩn hoá theo ct Bộ GD nên đã cập nhật từ rất lâu- như trong lời chị viết). Có lẽ do Hội thảo Ngôn ngữ trong chuyên ngành hẹp và từ lâu nên báo chí ít đưa tin!
Hơn thế nữa, chúng ta dù thích hay không thích phải tuân thủ cách viết theo chính quyền hiện tại( UBND tỉnh BĐ và thành phố QN đã có quyết định trên tất cả các loại giấy tờ hành chính( đặc biệt là luật pháp). Các anh ở nước ngoài có thể vào tham khảo các trang mạng hành chính, du lich…
Chuyến về QN tháng 9 rồi cùng Hội nhà Văn VN khi ghé mộ Hàn Mặc Tử, tôi cùng đại diện Hội nhà văn VN hỏi PCT Hội VHNT BĐ về vấn đề này; và nhận được sự trả lời khẳng định là từ 2000 đến hiện tại tên trong hành chính, văn bản chứng thực sử dụng là “Y”. Đợt dự triễn lãm cổ vật văn hoá BĐ đầu năm nay, tôi có gặp gỡ với Tổng thư ký Hội Sử học VN Dương Trung Quốc. Về vấn đề này ông cũng có đưa ra nhiều ý kiến, nhưng kết luận là nên theo cách sử dụng theo đơn vị hành chính.
Bạn thử tìm với Google hai từ Quy Nhơn và Qui Nhơn. Khi nhập từ Qui Nhơn Google sẽ hỏi :
“Hiển thị kết quả cho quy nhơn_Tìm kiếm thay thế cho Qui Nhơn”
Nghĩa là Google chỉ chấp nhận Quy Nhơn.
Nói vui: Những năm đầu thập niên 80, tôi nghe nhiều GS nói về vấn đề này và vui vui tôi thu thập lại tài liệu về Quy hay Qui cũng khá nhiều( gần kg)! Lúc học tôi cũng nghe nhiều chuyện rắc rối “ chữ và nghĩa” nhưng dù “toa hay moa” cuối cùng vẫn nghiêng về cách sử dụng trong hành chính. Cách đây không lâu, tôi và anh Đào kế Nho có ghé nhà thầy Hồ Sĩ Duy. Lúc hàn huyên thầy cũng nghiêng về Y” và có lập luận cũng khá hay!
Qui cung duoc ma Quy cung duoc. Tuy nhien can phai co su thong nhat
Vâng, vần uy khác vần ui.
Cảm ơn các bạn, nếu có điều kiện đọc Tự điển Tiếng Việt thuộc viện ngôn ngữ học của NXB Đà Nẵng 2003 (trang 812) Trung tâm từ điển học, bạn sẽ đọc lời giới thiệu của Phạm Văn Đồng được chụp lại bằng chữ viết tay:
” QuyểnTự điển Tiếng Việt này là quyển từ điển đầu tiên ở nước ta do một tật thể cán bộ ngôn ngữ học biên soạn trên cơ sở tư liệu tương đối đầy đủ. Nó có tác dụng thiết thực với việc chuẩn hóa và giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt. Đây là cuốn sách cần thiết cho những nhười muốn tìm hiểu, học tập, trau dồi tiếng Việt.
Tôi nhiệt liệt hoan nghênh công trình này và thân ái gởi đến các đồng chí có công trong việc biên soạn những tình cảm nồng nhiệt của tôi, đồng thời cũng đòi hỏi phải tiếp tục hoàn thiện và nâng cao công trình quan trọng này. chuẩn bị biên soạn một bộ từ điển tốt hơn sau này
Ngày 7-3-1987
kí tên
Phạm Văn Đồng
(và thường năm sách tái bản có bổ sung)
Tự nhiên ACE xunau bàn “lựng” tên tui wài dzẫy hè ?
Làm tui nhảy mũi muốn … khùng luôn nè !!!
Anh ưa dài..hay.ngắn? Nói anh em biết mà tính! Hết khùng . .! Anh Q..Q u..u..???
Dzẫy chứ ông ưa … ngắn hay dài ? Nói phắt đi rầu tui trả lời “lun một thở” !
Hè…hè…
Lâu lâu dzô … “chọt” một phát thâu hữ ?
Phẻ chứ, bạn già ?
Quy Hay Qui cũng được,no star where
Ba phải quá
Quy có lí hơn.
Ai sao tui dzậy.
Dzụ này … ngòai “tầm” !
Ý kiến thêm cũng chẳng có “xi nhê” gì ? Cũng chẳng để làm gì ?
Mình vẫn thích Quy Nhơn hơn
Mình vẫn thích … màu tím hơn !
(Đùa cho dzui ! Đừng giận nhé !)
Trong khi chờ đợi một quyết định khoa học, trên phương diện hành chính nên giữ nguyên chữ cũ: Qui Nhơn.
===========================
Rất đồng ý với anh Thái Minh Quang. Chúc anh khỏe, vui có những bài viết về văn hóa Bình Định
Theo tôi nên dùng chữ Quy vì thấy hay hơn là Qui
qui giống con rùa quá
-Có lẽ cũng lắm rắc rối cho cách viết từ vừng tiếng Việt của chúng ta. Tôi vẫn còn nhớ không nhầm trong chương trình tiếng Việt hiện đại đã học đã quy định cách viết phân biệt giữa i- y. Thì Quy Nhơn , chữ “quy” gồm có phụ âm “q” và vần “uy”. Mà q thường dùng kèm với chữ u là qu. cho nên khi ráp vần qu+ uy= quy( ta tĩnh lượt một chữ u đã có quy định từ năm 1995 kia mà. Quy Nhơn có nghĩa là người về đó mà! Như thúy trong thâm thúy cũng vậy. chứ chẳng lẽ Qui Nhơn, thì phụ âm qu + ui = qui (tính lượt một chữ u, ta phải đọc qui( quờ ui gui)?!
– Cách phân biệt thứ hai giữa chữ i-y khi viết sau các phụ âm nữa là: l, m,n,h,… như vật lí, củ mì, họa mi, hi vọng,…
– Tự điển Tiếng Việt thuộc viện ngôn ngữ học của NXB Đà Nẵng 2003 (trang 812) Trung tâm từ điển học được quy định dùng trong nhà trường phổ thông theo yêu cầu của SGK rồi, GV thực hiện đó mà.
-He, đó là những thông tin cập nhật chính xác các bạn ơi!
Nguyễn Thị Phụng, kí.
Nguyễn Thị Phụng hay quá
Cô giáo cũng hay ra phết.
Sao lại dùng chữ “cũng”, hữ? Theo logic balapbaxam có nghĩa là thường cô giáo không hay và đây là trường hợp cá biệt. Tương tự, nếu bạn nói “ớt bay CŨNG cay ra phết” có nghĩa là bạn chưa từng nếm thử ớt bay. Và khi tôi nói balapba1 xàm cũng balapbaxam ra phết….hè hè. xuống ghe cừ tiếp
Cãi gióng chơi cho dui thôi, bỏ qua nhe.
@ Cô Phụng nói có lý quá, vì:
(1) Vần UI khác với vần UY:
– UI: (đen) thui = (th+UI), cúi = (c+UI). mùi = (m+UI), cùi = (C+UI)… (1)
– UY: thúy = (th+UY), Quy (Nhơn) = (Q+UY). huy = (h+UY) (2)
Tuy tiếng Việt là đơn âm nhưng nếu phân tích ta sẽ thấy cấu trúc gồm những vần (như UI. UY) kết hợp với các phụ âm ( Q,h,th, ch,…) hoặc không kết hợp ( UY vũ, OAN, UYÊN,…)
Như vậy, Quy Nhơn phải thuộc nhóm (2), nếu không thúy-> thúi, quy -> cui. ( trong tiếng Pháp “qui” đọc là ki/ci, question “” ket-siong,..)
(2) Nếu ngành giáo dục đã có quy định thì theo quy định ấy. Những quyển tự điển do người Pháp soạn thường dựa theo cách đánh vần của Pháp văn, sau nầy các soạn giả người Việt dựa vào đó làm tự điển, làm sao tránh được những sai lầm. Theo tôi “QUI” Nhơn là một trong những sai lầm ấy.
Có những sai lầm lớn hơn do người Pháp để lại, ví dụ: tên nước ta là VIỆT NAM chứ không phải Vietnam, Sài Gòn chứ không phải Saigon, Chợ Lớn chứ không phải Cholon…viết dính lại thì thành đa âm, chẳng phải tiếng Việt. Cho nên, tác giả chủ trương giữ cái sai đã thành thói quen là không đúng.
(3) QUY NHƠN, theo tôi, NHƠN là LÒNG NHƠN ( chữ Hán gồm nhơn đứng + nhị) khác với NHƠN= người ( không có chữ nhị). Nơi quy tụ lòng Nhơn kế thừa tên Hoài Nhơn trước đó. Sau khi Gia Long thắng Quy Nhơn bị đổi thành tỉnh Bình Định ( dẹp yên như “bình định nông thôn= rural pacification” trước đây), Tây Sơn => Bình Khê ( cái suối đã được dẹp yên)…
Tôi là tay ngang trong lĩnh vực nầy, nên không dám khẳng định điều gì, nếu có sai xin được chỉ giáo. TN